Asymmetrie en mensenrechten

Weet u wat een asymmetrische relatie is? Sta me toe dit uit te leggen met een eenvoudig voorbeeld. Veronderstel dat u een goede vriend heeft waarvoor u door het vuur zou gaan. De vriendschap met deze persoon betekent heel veel voor u. Het zou echter kunnen dat de vriendschapsgevoelens van deze persoon voor u veel koeler zijn en dat die persoon de vriendschap met u veel minder sterk beleeft dan omgekeerd het geval is. Dan spreekt men over een asymmetrische vriendschapsrelatie.

Laat ik dit nu toepassen op de mensenrechten. Ik ga ervan uit, beste lezer, dat u het belang van de mensenrechten inziet en dat u van uzelf eist dat u deze mensenrechten eerbiedigt. Maar welke houding neemt u aan wanneer u geconfronteerd wordt met iemand die de mensenrechten niet respecteert. Ik bedoel dit, op basis van de mensenrechten keurt u een migratiepact goed dat gestoeld is op deze mensenrechten die u belangrijk vindt. Dit pact kan en zal een invloed hebben op de manier waarop de internationale gemeenschap met migratie omgaat. De angst die bij velen leeft, is dat een groot  deel van die migranten de mensenrechten veel minder belangrijk vindt dan u.

Het gaat me in deze tekst niet om de vraag of dit waar is. Ik denk eerlijk gezegd van niet. In elke bevolkingsgroep bevinden zich immers mensen die het goed menen en minder goed menen. Waar ik in deze bijdrage wil blijven bij stilstaan is de vraag hoe u moet omgaan met de mensenrechten op het moment dat u geconfronteerd wordt met iemand die de mensenrechten niet respecteert. Om een voorbeeld te geven: het spreekt voor zich dat u tegen moord bent. Toch kan het zijn dat u er iets voor voelt om de doodstraf in te voeren wanneer de samenleving te maken krijgt met een gewetenloze seriemoordenaar die de dood van kleine kinderen op zijn geweten heeft.

In een samenleving die doordrongen is van een ethiek, gebaseerd op de religies in de lijn van Abraham, is het antwoord relatief eenvoudig. Je doodt niet omdat de traditie aan God de verordening toeschrijft waaruit diezelfde God het doden van de medemens verbiedt. Dit betekent uiteraard niet dat zulke samenlevingen dit altijd en overal respecteren, dat is evident.

Sinds de zeventiende eeuw breekt de verlichting door in Europa. Je kan uiteraard uiteenlopende interpretaties geven van wat de verlichting juist inhoudt, maar je zou kunnen stellen dat ethische waarden ontworteld worden en afgesneden van God. Kortom: je zal niet doden, want God wil niet dat je doodt, wordt dan, je zal niet doden, want…. En nu komt het. Uiteenlopende verlichtingsfilosofen zullen proberen de reden om niet te doden in te vullen zonder God. Op basis van het kantiaanse denken zou je kunnen stellen dat de medemens doden zou leiden tot een samenleving die onleefbaar is. Als iedereen dit gedrag als norm zou stellen, zou de samenleving verworden tot volstrekte anarchie. Een ander idee is dat je wijst op de intrinsieke waarde van een bepaalde ethische overtuiging. Je doodt niet omdat je vindt dat het leven waardevol is juist omdat het waardevol is.  Met een ander voorbeeld, beleefd zijn is belangrijk zijn omwille van de beleefdheid.

Friedrich Nietzsche waarschuwt bij monde van Zarathustra dat het besef van de intrinsieke waarde van een deugd zoals moed, vriendelijkheid, tolerantie, altruïsme, … onvoldoende is om de deugd in stand te houden. Reden daarvoor is omdat je je als persoon kan distantiëren van de intrinsieke waarde van een deugd. Als de moed belangrijk is omwille van de moed dan zegt dit niets over u. Als de mensenrechten belangrijk zijn omwille van de mensenrechten dan kan u daar psychologisch afstand van nemen. Nietzsche antwoordt dat het bedrijven van een deugd belangrijk is in het proces van zelfoverstijging. Veronderstel dat je geconfronteerd wordt met iemand die de mensenrechten niet respecteert. Welnu, toch vasthouden aan de mensenrechten in deze situatie is volgens Nietzsche deelachtig worden aan het ideaal van de Übermensch. Übermensch worden betekent jezelf in de positie plaatsen waarin je je diepe angsten durft te overstijgen in een proces tot meer mens worden. Dit laatste lijkt me een erg belangrijke gedachte wanneer mensen daadwerkelijk angst hebben voor wat er allemaal staat te gebeuren nu het migratiepact ondertekend werd. Dit pact is een articulatie van een fundamentele eerbied voor mensenrechten. En inderdaad, de wereld is geen vriendelijke plaats, en ja, er bestaan mensen die u liever niet ziet verschijnen in uw voortuin. Maar ondanks dat vasthouden aan uw principes en niet toegeven op fundamentele mensenrechten, is de enige manier om als mens te groeien.

Sta me toe kort nog één gedachte te verwoorden. Indien u de fundamentele deugden niet omarmt, en dus niet het pad van de Übermensch kiest, dan zou dit als een boemerang naar u terug kunnen komen en uw ziel tot in het diepste kunnen vergiftigen. Dit laatste noemt Nietzsche het slechte geweten. Het slechte geweten betekent wakker worden en in de spiegel kijken. Wat u dan ziet is niet de persoon die u wil zijn, maar wel degene die u geworden bent omwille van uw angst. En zoals master Yoda  jaren geleden in Star Wars wijselijk zei: angst is de enige duisternis.

Foto: Lise Verbeeck