Een woestijn zonder zandkorrels

Heel wat culturen, godsdiensten en levensbeschouwingen kennen in hun traditie verhalen over mensen die tijd doorbrengen in de woestijn. Jezus doet dat, voor hij aan zijn prediking begint en Mohammed zal de Koran in de woestijn door de engel Gabriël gedicteerd krijgen. Maar ook filosofen zoals Nietzsche maken gebruik van de woestijn als beeld en introduceren, net zoals voornoemde religies, de zogenaamde woestijnervaring. Zo’n ervaring heeft te maken met een tijd van loutering waarin je je  kan bezinnen over wat er te doen staat, maar het kan evenzeer een periode zijn waarin je aan jezelf werkt, vooraleer aan een nieuwe fase in het leven te beginnen.

Het toeval wil dat ik, net voor de coronacrisis in alle hevigheid uitbrak, in heel wat klassen in het kader van de les godsdienst gesproken heb over woestijnervaringen. Ik wees de leerlingen op een belangrijk paradoxaal karakter van zulke ervaringen. Enerzijds zijn ze negatief en beproevend: het gaat over een moeilijke periode waar je door moet, de zure appel die niet te vermijden is. Anderzijds zijn woestijnervaringen noodzakelijk en opbouwend: de periode van isolement leert je vaak zaken over jezelf en/of het leven waar je voordien niet kon of wilde bij stilstaan.

Ik wil graag een aspect van zo’n woestijnervaring onder de aandacht brengen, een aspect waar ik de laatste dagen vaak aan denk. Zowel Jezus als Mohammed hebben deze woestijnervaring alleen moeten beleven, niet alleen als gevolg van een vrije keuze, maar wellicht eerder als een vorm van noodzakelijk kwaad. Ik bedoel hiermee een ervaring waar ze niet konden aan ontsnappen. Woestijnervaringen dienen zich aan en laten niet toe dat je eerst even overweegt of je deze ervaringen al dan niet wenst te ondergaan. Je wordt, in de woorden van de Duitse filosoof Martin Heidegger, in de woestijnervaring geworpen. En dit is een fascinerend aspect van zo’n ervaring dat niet uit het oog mag worden verloren.

Ik leg uit wat ik bedoel. Een van de belangrijkste redenen waarom ik voor het beroep van leraar blijf kiezen is dat je als leraar de mogelijkheid krijgt om jongeren te begeleiden van punt a naar punt b in hun groei naar volwassenheid. Het gaat hier over veel meer dan het aanbieden van leerstof, veeleer gaat het over leefstof. Zeker als leerkracht godsdienst speelt dit een cruciale rol. Maar dan valt relatief plots het besluit dat de lessen in het onderwijs worden opgeschort vanaf de volgende lesdag. Met andere woorden, nu de samenleving en dus ook de leerlingen en leerkrachten, gedwongen worden om afstand te nemen van het normale dagelijkse leven dat ze al zo lang gewoon zijn, nu wij allen in de woestijn worden gedreven, wordt opnieuw pijnlijk duidelijk dat een woestijnervaring een ervaring is die je alleen en onaangekondigd moet ondergaan. Plots dient deze ervaring zich aan, ontsnappen is niet meer mogelijk, onderhandelen over de modaliteiten van deze ervaring evenmin.

Beste lezer, het is duidelijk dat wij ons als samenleving in de woestijn bevinden. Ironisch genoeg bestaat er een Chinese  vloek: moge u leve in interessante tijden. Wat dit alles met u en mij zal doen, weet ik niet. Ik weet alleen dat deze periode een impact zal hebben, zwaar of licht, negatief of positief, wie zal het zeggen. Voorlopig nemen we deel aan een periode van introspectie en bezinning, een woestijnervaring uniek in de recente geschiedenis en bevinden wij ons wellicht allemaal in de spreekwoordelijke woestijn, maar dan een woestijn zonder zandkorrels.

Over Socrates en Paprikachips

Indien je je door de titel hebt laten misleiden, in de hoop om aan de zoveelste tekst over het verdoemde rotvirus te ontsnappen, dan vrees ik dat dit maar ten dele zal gelukt zijn, tenzij je nu onmiddellijk afhaakt. Ik beloof je, het gaat er slechts onrechtstreeks over.

Beste lezer, ik hoop dat je in goede gezondheid bent. Evenzeer wens ik dat het coronavirus niet toeslaat in jouw familie en vriendenkring. Indien dit toch zou gebeurd zijn, hoop ik op een snel en volledig herstel.

Graag wil ik iedereen die rechtstreeks of onrechtstreeks betrokken is bij de bestrijding van het virus van harte bedanken. Ik waag me niet aan een opsomming, want ik vrees dat ik mensen ga vergeten en dat is verre van de bedoeling.

Her en der worden spontane en georkestreerde acties op poten gezet om dankbaarheid te uiten. Daar is niets mis mee en dat vind ik geen probleem. Regelmatig vraagt men op sociale media of tijdens nieuwsuitzendingen om eens stil te staan bij dit of dat. Opnieuw, geen probleem voor mij. Maar sta mij toe, beste lezer, om even dieper in te gaan op “erbij stilstaan”. Misschien ken je het verhaal over de Griekse wijsgeer Socrates die uitgenodigd werd op een feest en daar drie uur na aanvang pas aankwam. Door de gastheer aangesproken op zijn late verschijning, antwoordde Socrates dat hij onderweg overvallen werd door een gedachte en dat hij daar even is bij blijven stilstaan. Zijn stilstaan veroorzaakte een letterlijke stilstand, maar uiteraard kan dit ook figuurlijk worden geïnterpreteerd. Door dit vele er-even-bij-stilstaan, loop je het risico om niet meer vooruit te gaan, en dat beste lezer, is gevaarlijk voor je mentale gezondheid.

Daarenboven is er nog een moreel kantje aan dit verhaal. Indien je niet (altijd) deelneemt aan de dankbaarheidsacties, wat trouwens niet hoeft te betekenen dat je niet dankbaar bent of indien je er even niet wenst of kan bij stilstaan, loop je het risico beladen te worden met een massief schuldgevoel. Dit schuldgevoel, in combinatie met de overdaad aan nieuwsberichten en posten op sociale media, kunnen aanleiding geven tot een radicale confrontatie met wat Nietzsche de geest der zwaarte noemt. Volgens Zarathustra, de profeet uit het werk van Nietzsche die de strijd aangaat met voornoemde geest, kan de zwaarte slechts overwonnen worden door een vorm van lichtvoetigheid. Vergis je niet, het  gaat hier niet over een naïef ontkennen van de realiteit. Soms, zo schrijft Nietzsche in een ander werk, moeten de ramen en deuren van het bewustzijn worden opengezet om de boel te laten verluchten. Zo niet, dreigt men zijn mentale gezondheid op het spel te zetten.

Daarom, beste lezer, lijkt het me belangrijk om het nieuws even niet te volgen, Facebook voor een tijdje gesloten te laten, kranten in de winkel te laten liggen. Je bent geen slecht mens als je tijd voor jezelf neemt, ontspant, geniet en leeft, zelfs wanneer anderen op dat eigenste moment de strijd met het virus aangaan. Je eigen gezondheid bewaken is evenzeer een ethische plicht, zo wist men reeds in de Bijbel. Houd van jezelf, als van de ander, zo staat er, zonder eigenliefde is de liefde voor de ander moeilijk, wellicht zelfs onmogelijk. Je hoeft je niet terug te trekken uit de wereld, maar neem voldoende pauze van de wereld. Ga naar buiten, lees een goed boek, speel een gezelschapsspel, zet een film op, doe waar je zin in hebt. Ik geef je zelfs de toestemming om, de dieetgoeroes ten spijt, jezelf te trakteren op een lekkere wafel, of wie weet zelfs, een kommetje echte, vettige paprikachips.

Vertrouwen

In de prachtige film “Left Luggage” bezoekt de rebelse Chaja haar ouders na drie maanden stilzwijgen opnieuw in hun appartementje, Antwerpen, jaren 70. Bij het binnenkomen zegt ze vol trots aan haar moeder dat ze nu filosofie studeert aan de universiteit. “Filosofie?”, antwoordt de moeder meewarig, “Wie heeft filosofen nodig? Studeer geneeskunde, dan kan je tenminste mensen helpen”.

Als filosoof houd ik van zinnetjes. Het zinnetje van de moeder is me bijgebleven vanaf de eerste keer dat ik de scène zag en zal me altijd bijblijven. Vandaag las ik een facebookpost van een filosoof waarin deze tegen de achtergrond van de corona-crisis zich afvraagt wat hij als filosoof kan betekenen. En inderdaad, nu zijn wetenschappers en artsen aan zet. Filosofie, letterkunde,…, het lijken wel disciplines waarmee mensen zich kunnen bezighouden wanneer het goed gaat en wanneer verveling ons dreigt te overvallen.

Het is mijn stelling, beste lezer, dat filosofen wel iets kunnen betekenen in deze crisis. Spijtig genoeg kan ondergetekende geen remedie tegen het corona-virus produceren en zal ik waarschijnlijk in de weg lopen in een ziekenhuis en enkel het probleem vergroten. Maar als filosoof weet ik al heel lang dat onze samenleving één ding enorm mist, één aspect dat de kern vormt van de economie, de politiek, de religie en zelfs van de wetenschap. U heeft genoeg gewacht,… wat we missen is… vertrouwen.

Politici zijn zakkenvullers, wetenschappers zijn enkel geïnteresseerd in hun carrière, economie draait om geld, de mens is van nature een egoïst, en ga zo maar door, stereotypen die uiteraard een kern van waarheid bevatten. Maar zet eens de bril van het vertrouwen op en kijk dan eens rond. Ik ken politici die echt bekommerd zijn om de mensen en echt iets willen doen aan de problemen van de samenleving, er bestaan echt wel wetenschappers die, terwijl ik dit schrijf, de klok rond werken om een remedie, vaccin of medicijn te vinden dat de gezondheidscrisis mee kan helpen bezweren, er bestaan religieuze leiders die mensen echt wel bij mekaar willen brengen en mee helpen in de zoektocht naar zin of naar een taal waarin die zin kan worden verwoord. Kortom, als filosoof zou ik willen vragen om dit vertrouwen opnieuw in het centrum van het leven te plaatsen. Het kan levens redden.

Durf vertrouwen in de wetenschappers, durf vertrouwen in de politici en durf vertrouwen dat er morgen nog toiletpapier beschikbaar zal zijn (al is er bij ons in de buurt geen vel meer te bespeuren J). Het enige dat u kan (en waarschijnlijk, zal) overkomen is dat u wordt uitgelachen of als naïef wordt weggezet. Vertrouwen is niet alleen de motor van de economie, de drijfkracht van de politiek, de brandstof van de wetenschap en het hart van de religie, het is ook dat wat ons mee zal helpen de corona-crisis te doorstaan.

Ik wens u, beste lezer en al uw vrienden en familie een goede gezondheid toe.

Foto: Lise Verbeeck