Bestaat de vrije wil? En als er
zoiets bestaat als een vrije wil, wat betekent vrijheid en wat betekent wil?
Stel dat er geen vrije wil zou zijn, betekent dat dan dat alles gedetermineerd
is? En hoe vertaalt zich dat in het dagelijks leven? Denk maar aan justitie.
Een belangrijk deel van de rechtspraak bestaat er namelijk in om na te gaan in
hoeverre iemand echt (on)schuldig is. De zogenaamde verzachtende omstandigheden
hebben niet zelden te maken met feiten die buiten de wil van de verdachte zijn
gebeurd.
Ik wil slechts één aspectje
belichten in deze tekst, namelijk de reden waarom Immanuel Kant de overstap
tussen de zuivere rede en de praktische rede noodzakelijk acht. Met Kant moet
je altijd opletten. Heel snel wordt het debat erg technisch en beladen met een
moeilijk filosofisch jargon. Dit wil ik hier vermijden. Ik ga tot wat ik als de
kern van de kwestie beschouw.
Eenvoudig gezegd komt het erop
neer dat het voor Kant onmogelijk is om over een volwaardige moraal te spreken,
zonder dat er vrijheid is. Als er geen vrije wil is, zou dit betekenen dat je
niet in staat bent om vrijwillig en weloverwogen een keuze te maken. Naar het
einde van Kants Kritiek van de zuivere
rede, meer bepaald in sectie B826 ev., maakt Kant duidelijk dat de
inhoudelijke omschrijving van wat vrije wil exact inhoudt, voor de zuivere rede
onmogelijk is. Wat is zuivere rede? Zuiver betekent voor Kant dat iets losstaat
van een empirische waarneming, versta een proefondervindelijke waarneming. De
rede, niet te verwarren met het verstand, is hetgeen de menselijke kennis
reguleert. Het verstand redeneert, de rede reguleert, houdt samen, stroomlijnt.
Ik waag me nu aan een citaat. In
B826 schrijft Kant: “Als de wil vrij is, betekent dat alleen iets voor de
intelligibele oorzaak van ons willen. Want wat de fenomenen betreft van de uitdrukking
van die wil, d.w.z. de handelingen: die mogen we volgens een onschendbare
basismaxime, zonder welke we de rede niet empirisch kunnen gebruiken, nooit
anders verklaren dan alle andere verschijningen in de natuur, namelijk aan de
hand van onveranderlijke natuurwetten”. Wat zegt Kant hier? Veronderstel dat de
wil vrij is, zo stelt hij, dan betekent dat alleen maar iets voor manier waarop
we de wil opvatten, namelijk als vrij. Verder kan er, binnen het debat van de
zuivere rede, niets meer gezegd worden. Veronderstel dat iemand een steen door
een raam werpt. Je kan veronderstellen dat dit uit vrije wil is gebeurd. Je kan
echter op geen enkele manier verklaren wat er is gebeurd. Het oprapen van de
steen, het smijten van de steen door het raam, het breken van het glas, dit
alles is, puur vanuit het verstand, te verklaren vanuit onveranderlijke
natuurwetten.
Als je je nu wil buigen over de
schuldvraag, dan verandert het debat drastisch. Het gaat hier immers om een
morele kwestie. Kant zal in andere werken, zoals in de Kritiek van de
praktische rede, wel tot een morele wet komen waarvan hij vindt dat die wet
universeel en standvastig is. Maar moreel handelen, zo blijkt, zal slechts
mogelijk zijn vanuit de veronderstelling van een vrije wil onder deze morele
wet. Als de menselijke, vrije natuur in symbiose treedt met die morele wil, dan
is er, aldus Kant sprake van geluk.
Hoewel de Kritiek van de Zuivere
rede het meest bekende boek is dat Kant
heeft geschreven, stelt hij zelf dat er een moment is waarop de overstap naar
de praktische rede noodzakelijk is. Een van de redenen waarom dit moet gebeuren
is de vrije wil. Hoewel puur verstandelijk de wil evengoed als onvrij kan worden
beschouwd, lijkt een moraal voor Kant ondenkbaar zonder de vrijheid, weliswaar
onder de koepel van een door de rede vastgestelde morele wet.
Bron: Immanuel Kant, Kritiek van de zuivere rede, ten
geleide, vertaling en annotaties Jabik Veenbaas en Willem Visser, Boom:
Amsterdam, 2014, 689p.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten